ΕΝΑ ΑΠΟ ΤΑ 13 ΧΩΡΙΑ ΤΗΣ ΑΜΠΑΔΙΑΣ ΜΕ ΑΝΩΓΕΙΑΝΟΥΣ ΚΑΙ ΛΟΧΡΙΑΝΟΥΣΣ ΑΠΟΙΚΟΥΣ

Άρδακτος Αμαρίου

Του ΛΕΥΤΕΡΗ ΚΡΥΟΒΡΥΣΑΝΑΚΗ

Στο Ν. Ρεθύμνου υπάρχουν δυο χωριά, με την ονομασία Άρδακτος, ένα από αυτά είναι στο Δήμο (επαρχία) Αμαρίου.

Βρίσκεται στις νότιες παρυφές του Ψηλορείτη, δυτικά της Λοχρίας και σε απόσταση περίπου 1 χλμ. με πανοραμική θέα και το χαρακτηριστικό δέντρο πλάτανο, που δυστυχώς από το 1995 και μετά δεν υπάρχει.

Απέχει από το Ρέθυμνο 60 χλμ. (προτελευταίο χωριό του νομού προς το Ηράκλειο) και σε ύψ. 580 μ.

Είναι ένα από τα 13 χωριά της Αμπαδίας. Αυτά είναι: Λοχριά, Άρδακτος, Πλάτανος, Βαθιακό, Σάτα, Ρίζικας, Κλήμα, Αποδούλου, Μάνδρες, Αγ. Παρασκευή, Αγ. Ιωάννης, Νίθαυρη, Κουρούτες.

Στην περιοχή της Αμπαδίας κατοικούσαν επί τουρκοκρατίας αιμοβόροι Τούρκοι (με καταγωγή από Σαρακηνούς) οι λεγόμενοι Αμπαδιώτες.

Στα αραβικά η λέξη αμπατία σημαίνει έρημο - άγονο μέρος, από το οποίο και καταγόταν.

Οι Αμπαδιώτες Τούρκοι ήταν μισητοί στους Χριστιανούς, για το λόγο αυτό σε κάθε κρητική επανάσταση φοβούμενη την οργή των κατοίκων εγκατέλειπαν τα χωριά τους και πήγαιναν σε φρούρια.

Έτσι επικράτησε στην κρητική διάλεκτο η λέξη Αμπαδιώτες να σημαίνει τον ατίθασο, όπως ήταν και ο άγριος Σύριος γενίτσαρος του Πλατάνου από τον οποίο οι Χριστιανοί υπέφεραν πολλά.

Ονομασία

Ο Άρδακτος φαίνεται να κατοικείται από τη βυζαντινή περίοδο (11^ο-12^ο αιώνα), όπως μαρτυρεί η μοναδική εκκλησία της Ζωοδόχου Πηγής, ενώ αναφέρεται για πρώτη φορά στην απογραφή του 1853 με 147 κατοίκους.

Οφείλει την ονομασία του σ’ ένα ξύλινο αδράχτι που κατασκεύασε ένας κάτοικός του και χρησιμοποιούνταν μ’ επιτυχία στο αλετρουγουδιό (φάμπρικα) της Λοχριάς.

Σύμφωνα μ’ άλλη εκδοχή οφειλόταν στον αρδακτύλινα (ποώδες φυτό), που αφθονεί στην περιοχή.

Ιστορία - πρώτοι κάτοικοι

Επειδή βρίσκεται σε θαυμάσια τοποθεσία, σε σχέση με τη Λοχριά και τον Πλάτανο, είχε προτιμηθεί για κατοικία από τους Τούρκους, όπως και το γειτονικό Βαθιακό.

Το 1834 κατοικούσαν μόνο Τούρκοι, ενώ το 1881 έμειναν 68 Τούρκοι και ένας Χριστιανός. Λίγο πριν άρχισαν να φεύγουν οι Τούρκοι, περίπου το 1885 ήρθε από τ’ Ανώγεια ο γέρο Γιάννης Βρέντζος και αγόρασε από τους Τούρκους μεγάλες εκτάσεις από το κλήμα μέχρι την κορυφή του Ψηλορείτη.

Εγκαταστάθηκε στον Άρδακτο μαζί με τα παιδιά του (Μανόλη, Μύρο, Γιώργη, Βασίλη, Χαρίκλεια, Ανδρονίκη, Βιργινία).

Ακολούθησε το 1901 από τη Λοχριά ο Γιώργης Κρυοβρυσανάκης ή Αναγνώστης με τη γυναίκα του Δέσποινα Κοκονά και τα τέσσερα παιδιά του (Μαρία, Κώστας, Ελένη, Ειρήνη), που αγόρασε από τον Τούρκο Ιβραήμ Λιετζάκη διάφορες εκτάσεις, όπως και ο Ανωγειανός Δημήτρης Κουνάλης που εγκαταστάθηκε στην Άρδακτο με τα παιδιά του (Μανόλη, Γιώργη, Βασίλη, Παύλο).

Το 1930 ήρθε επίσης από τ’ Ανώγεια ο γαμπρός του Βρέντζου ο Αριστείδης Σταυρακάκης ή Αλμπάνης με τη γυναίκα του Χαρίκλεια και τα οχτώ παιδιά του (Θεονύμφη, Γιώργη, Βασίλη, Παρασκευή, Γιάννη, Μαρία, Κληταγόρα, Χαραλάμπη).

Νέοι κάτοικοι το 1944

Στις 4-5-1944 η Λοχριά κάηκε από τους Γερμανούς και από τα 215 σπίτια δεν έμεινε κανένα. Έτσι οι κάτοικοί της πήγαν στα γειτονικά χωριά, όπως και στον Άρδακτο.

Ορισμένες οικογένειας εγκαταστάθηκαν μόνιμα, όπως ο Μανόλης Κρυοβρυσανάκης ή Αστρινομανόλης - Βιργινία Βρέντζου (τρία παιδιά), Γιάννης Κρυοβρυσανάκης ‘ή Αστρινογιάννης - Ειρήνη Τσικολιδάκη (δυο παιδιά), Αντώνης Δημητρακάκης ή Δημητραντώνης - Ειρήνη Στεργιάκη (οκτώ παιδιά), Κώστας Μανουσάκης ή Μανουσοκωσταντής - Πελαγία (έξι παιδιά), Ηρακλής Μανουσάκης - Μαριγώ (2).

Σχέδιο για νέο σύγχρονο χωριό

Η καταστροφή της Λοχριάς και η θαυμάσια θέση του Αρδάκτου, έδωσε την ευκαιρία στην κυβέρνηση το 1945 να σχεδιάσει να εγκατασταθούν οι Λοχριανοί σε νέες κατοικίες που θα χτιζόταν στον Άρδακτο.

Μάλιστα έγινε σωστός σχεδιασμός με διάφορα κολονάκια στις θέσεις που θα κτιζόταν το σχολείο, πλατεία, νέοι δρόμοι, υδραγωγείο κ.ά.

Οι κάτοικοι όμως της Λοχριάς προτίμησαν να επιδιορθώσουν τα σπίτια τους και ν’ επιστρέψουν στη Λοχριά, έτσι το σχέδιο εγκαταλείφτηκε.

Το 1950 εγκαταστάθηκε και ο Μιχάλης Ζαχαριουδάκης - Μηλιώ από τον Πλάτανο στον Άρδακτο.

Στον Άρδακτο δεν υπήρχε ποτέ σχολείο και οι μαθητές πήγαιναν σε Λοχρία ή Πλάτανο, ενώ παπάς ερχόταν από τον Πλάτανο.

Τόπος συνάθροισης ήταν το δέντρο Πλάτανος στη Βρύση του χωριού, που δυστυχώς δεν υπάρχει τώρα.

Πληθυσμός

Του περισσότερους κατοίκους τους είχε το 1583 που έφτασαν τους 147, το 1834-1880 είχε μόνο Τούρκους (68).

Το 1920 ανήκε στην κοινότητα Πλατάνου 32 κάτοικοι, από το 1928 στην κοινότητα Λοχριάς.

Το 2001 στο Δήμο Κουριτών με 31 κατοίκους και το 2011 στο Δ. Αμαρίου, ενώ σήμερα 2013 έχει μόλις 20 κατοίκους.

Άρδακτος Αμαρίου στους Πρόποδες του Ψηλορείτη

Κάτοικοι Αρδάκτου πριν 50 χρόνια το 1963:

Χαρίκλεια Βρέντζου, Μαρίκα Μανουσάκη, Ανδρονίκη, Γεωργία, Δήμητρα Κρυοβρυσανάκη, Χαρούλα Κατεργιανάκη, Ειρήνη, Λευτέρης, Βασίλης Κρυοβρυανάκης, Πελαγία - Γιάννης Βρέντζος.

Κάτω: Πόπη Χατζηδάκη, Αντωνία Κουνάλη, Βιργινία (Μάνος), Μανόλης (Νίκος) Κρυοβρυσανάκης, Κώστας, Ελένη Κρυοβρυσανάκη, Χαρούλα Κωστάκη

Κάτοικοι Αρδάκτου 1953:

Βρεντζομανόλης (1873), Αριστείδης Σταυρακάκης (1885), Κώστας Κ. Κρυοβρυσανάκης (1891 ήρθε από Αμερική), Μανουσοκωνσταντής (1868) και Γιώργης Α. Κρυοβρυσανάκης (1872)

Ο γέρο- Βρέντζος που ήρθε πρώτος κάτοικος στον Άρδακτο περίπου το 1885

Το δέντρο πλάτανος του Αρδάκτου που έδιδε ζωή στο μικρό χωριό, δεν υπάρχει από το 1995

Συμβόλαιο αγοράς εκτάσεων από Τούρκο το 1901

ΤΟ ΙΣΤΟΡΙΚΟ ΧΩΡΙΟ ΤΗΣ ΚΑΛΛΙΤΣΑΣ Η ΟΠΟΙΑ ΑΠΟ ΣΚΛΑΒΑ ΕΓΙΝΕ ΛΑΙΔΗ ΣΤΟ ΛΟΝΔΙΝΟ ΤΟ 1830

Αποδούλου των αρχών και επιστημόνων

Του ΛΕΥΤΕΡΗ ΚΡΥΟΒΡΥΣΑΝΑΚΗ

Το Αποδούλου, χωριό της Αμπαδιάς, βρίσκεται στους νοτιοδυτικούς πρόποδες του Ψηλορείτη 54 χλμ. από το Ρέθυμνο, σε υψόμετρο 450 μ. και με 256 κατοίκους.

Το τοπωνύμιό του είναι αρχαϊκό και προέρχεται από το απόδουλος: δούλος που απελευθερώθηκε. Πειρατές ρήμαζαν τα παράλια της Κρήτης, παίρνοντας πολλούς σκλάβους, τους οποίους πουλούσαν. Ένας δούλος που απελευθερώθηκε-απόδουλος πρέπει να ήταν και ο πρώτος οικιστής του χωριού, που ήρθε να κατοικήσει μακριά από τη θάλασσα την ενετική περίοδο, όπως δείχνουν διάφορα κτίρια, σύμβολα και βυζαντινά ονόματα.

Αναφέρεται στην απογραφή του 1583 με 139 κατοίκους, το 1881 ήταν έδρα Δήμου Αποδούλου με 157 χριστιανούς και 24 Τούρκους. Το 1920 έδρα ομώνυμης κοινότητας με 290 κατοίκους. Τους περισσότερους κατοίκους τους είχε το 1940 που έφταναν τους 346.

Το 2001 είχε 167 κατοίκους, ενώ το 2011 ανήκει στο Δήμο Αμαρίου με 256 κατοίκους.

Για μεγάλο χρονικό διάστημα λειτούργησαν στο χωριό πολλές αρχές-υπηρεσίες, επειδή ήταν κέντρο της Αμπαδιάς, ενώ τελευταία ο Πολιτιστικός Σύλλογος του χωριού αναβιώνει πολλά έθιμα.

Εκκλησίες-σχολείο-κτίρια

Αγ. Ιωάννης ο Πρόδρομος Ενοριακός ναός που τελείωσε το 1920. Κατά το κτίσιμό του έπεσε από το καμπαναριό ο Γρ. Τρουλλινός, χωρίς να πάθει τίποτα.

Αγ. Νικόλαος, Κοίμηση Θεοτόκου (Κοιμητιριακός), Άγ. Γεώργιος ο Μεθυστής, Αγ. Πάντες, Γέννηση Θεοτόκου, Αγ. Ραφαήλ (ιδιωτική).

 Αγ. Γεώργιος Ξιφηφόρος, στη θέση Νούφια κοντά στο χωριό. Ήταν παλιό μοναστήρι του 12ου-13ου αιώνα, αλλά και λατρευτικό κέντρο επί Τουρκοκρατίας και Κρυφό Σχολειό.

Ο Βυζαντινός ναός με τοιχογραφίες, στις οποίες ξεσπούσαν με τις ξιφολόγχες τους οι Τούρκοι, βγάζοντας τα εικονιζόμενα μάτια του αγίου.

Ονομάζεται Ξιφηφόρος γιατί η εικόνα του Αγίου φέρει ξίφος αντί για δόρυ, με χάραγμα επιγραφής 1496 οικογένειας Λουρωτού και αφιερωτή Αναστασίου. Η Μονή είχε τεράστιες εκτάσεις, όμως λεηλατήθηκε επί Τουρκοκρατίας, με την παράδοση ν' αναφέρει ότι τα ιερά σκεύη και η καμπάνα να κρύφτηκαν σε πηγάδι.

Σήμερα σώζονται ο ναός και ερείπια κελιών μοναχών.

Σχολείο

Το πρώτο σχολείο κτίστηκε το 1905, δίπλα στην εκκλησία του Αγ. Νικολάου, και από το 1934 χρησιμοποιήθηκε ως ταχυδρομείο-τηλεφωνείο.

Το νέο σχολείο 2/θέσιο κτίστηκε το 1934 και λειτούργησε μέχρι το 1993, με φωτισμένους δασκάλους να διδάσκουν όπως: παπα-Μιχάλης Ψαρουδάκης, Αλέξανδρος, Γεώργιος, Βαγγέλης και Νικόλαος Ψαρουδάκης κ.α.

Συμμετοχή σ' όλους τους αγώνες

Οι κάτοικοι έλαβαν μέρος σ' όλους τους πολέμους και τις επαναστάσεις, καθώς και στην Εθνική Αντίσταση.

Στο μνημείο πεσόντων του χωριού αναφέρονται συνολικά 17 θυσιασθέντες από το 1916-1948, με τους στίχους: «Για την τιμή του Έθνους μας και για τη λευτεριά του και τ' Αποδούλου πρόσφερε τα πιο καλά παιδιά του».

Πλούσιο αγροτικό χωριό

Οι κάτοικοι ασχολούνται κυρίως με τη γεωργία και ιδιαίτερα με την παραγωγή λαδιού, που φτάνει τους 950 τόνους.

Πριν μισό αιώνα περίπου πενήντα μαζώχτρες από διάφορα χωριά μάζευαν ελιές στο χωριό, παίρνοντας εβδομήντα οκάδες λάδι στη μαζωχτική τους. Τότε μια ελιά έβγαζε μέχρι και πενήντα οκάδες λάδι, ενώ στο χωριό υπήρχαν τέσσερις φάμπρικες. Στο Αποδούλου και γενικά στην Αμπαδιά παράγονται οι καλύτερες ψαρολιές ή σταφιδολιές.

Τα χρόνια εκείνα 1940-1960 υπήρχαν 50 ζευγάρια βόδια, καθώς και 40 αλώνια, πριν τις αλωνιστικές μηχανές.

Κατά καιρούς λειτούργησαν 12 παντοπωλεία, 17 καφενεία, μάλιστα το 1936 στο καφενείο Μανόλη Μηναδάκη, ήρθε ο Ν. Καζαντζάκης.

Το Αποδούλου των επιστημόνων και αρχών

Από το 1930 λειτούργησε τηλεφωνείο με επτά γραμμές, ταχυδρομικό γραφείο, Ειρηνοδικείο, Αγρονομείο, Ιατρείο, Σταθμός Χωροφυλακής κ.α. υπηρεσίες, αφού ήταν το κέντρο της Αμπαδιάς.

Εκεί όμως που ξεχώρισε ιδιαίτερα ήταν στα γράμματα με αποτέλεσμα: 13 ονομαστούς γιατρούς, 10 δικηγόρους, 3 συμβολαιογράφους, 45 εκπαιδευτικούς, 15 μηχανικούς, τον βουλευτή Ν. Ψαρουδάκη (Χριστιανικής Δημοκρατίας), τον Κριτόλαο Ψαρουδάκη, τον Γ. Φωτάκη, Γ. Βολανάκη, Θ. Ρηγινιώτη, Θ. Τρουλλινό, Κ. Μανουσάκη, τη γιατρό Καλλιόπη Ψαρουδάκη, τον πρώην νομάρχη Γιάννη Φωτάκη κ.α. με πολύτιμη προσφορά στον τόπο τους.

Από το 1963 και κατά διαστήματα υπήρχε ποδοσφαιρική ομάδα Αποδούλου, που αγωνίστηκε στα τοπικά πρωταθλήματα ΕΠΣΡ.

Ο Μινωικός οικισμός Αποδούλου

Δυτικά και κοντά στο χωριό εντοπίστηκαν λείψανα κατοίκησης Μεσομινωικής περιόδου (2000-1600 π.Χ.), με 30 δωμάτια (αποθήκες, εργαστήρια, κατοικία). Βρέθηκαν ενεπίγραφα σκεύη από στεατίτη, χρυσός διπλός πέλεκυς, όστρακα αγγείων, λίθινη τράπεζα με επιγραφή Α' Γραμματικής κ.α.

Ακόμη τέσσερις σαρκοφάγοι που βρίσκονται συναρμολογημένες στο Μουσείο Ρεθύμνου.

Φαίνεται να υπήρχε οδός που συνέδεε τη Φαιστό, να περνούσε από το Αποδούλου, ανάκτορο Μοναστηρακίου-Χαμαλεύρι.

Η Καλλίτσα από σκλάβα έγινε λαίδη στο Λονδίνο

Το 1823 οι Τουρκοαιγύπτιοι έκαναν συχνές επιδρομές σε χωριά της Κρήτης, πλησιάζοντας και στο Αποδούλου οι κάτοικοι έτρεχαν να σωθούν. Μεταξύ αυτών ήταν και ο Αλέξανδρος Ψαράκης, που πήρε τη γυναίκα του Αγγελικώ, τα τέσσερα παιδιά του και άλλα τρία ορφανά για να διαφύγουν. Τους έκρυψε μακριά σε μια καλύβα από δεματές, όταν οι Τούρκοι μπήκαν στο Αποδούλου, σκότωσαν τέσσερις γέροντες που βρήκαν και λεηλάτησαν το χωριό.

Την επομένη φεύγοντας για το Τυμπάκι, δυο νιζάμηδες ψάχνοντας για αυγά πουλιών, βρήκαν στην καλύβα τη γυναίκα με τα επτά παιδιά.

Το μεγαλύτερο αγόρι από τ' ορφανά το έβαλε στα πόδια και γλίτωσε, την Αγγελικώ κλαίγοντας την άφησαν μαζί με τα δυο μωρά (τον τρίχρονο Σταυρουλιώ της και ένα ορφανό).

Τ' άλλα τέσσερα παιδιά τα πήραν στο Τυμπάκι, τον 13χρονο Γιώργη τον αγόρασε ένας μπέης από το Ηράκλειο και μαζί με τ' άλλα δυο αγόρια χάθηκαν τα ίχνη τους.

Τα κορίτσια τα μετέφεραν και τα πούλησαν στα σκλαβοπάζαρα της Αλεξάνδρειας, με την 11χρονη Καλλίτσα να την παίρνει ένας Άγγλος αρχαιολόγος για υπηρέτρια στο Λονδίνο.

Μάλιστα την έβαλε σε σχολείο για να μάθει γράμματα εκτιμώντας τα χαρίσματά της. Η Καλλίτσα γνώρισε τον αξιωματικό Ρόμπερτ Χέιν, γιο του ναυάρχου του αγγλικού στόλου, που την παντρεύτηκε.

Μάλιστα ο ίδιος διαδέχτηκε τον πατέρα του στη θέση του ναυάρχου, το 1843 και σ' ένα ταξίδι του αγγλικού στόλου στη Μεσόγειο την πήρε μαζί του και όταν έφτασαν στη Σούδα, ο ναύαρχος ζήτησε από τον Τούρκο πασά να φέρουν κοντά τους τον πατέρα της Καλλίτσας. Πράγματι ότι οι Τούρκοι ζήτησαν από τον πατέρα της να έρθει στη Σούδα, γιατί τον ζητά ο πασάς, αυτός φοβήθηκε γιατί είχε σκοτώσεις τρεις Τούρκους, όμως πήγε.

Οι στιγμές αναγνώρισης με την κόρη του ήταν συγκινητικές, με την υπόσχεση της Καλλίτσας ότι θ' επιστρέψει σύντομα να δει τη μάνα και τ' αδέλφια της.

Τον επόμενο χρόνο 1844, ο Άγγλος γαμπρός του Ψαράκη, μαζί με την Καλλίτσα ήρθαν στο Αποδούλου, γνωρίζοντας την οικογένειά τους. Του Χέιν άρεσε πολύ το χωριό, το ωραίο κλίμα και έδωσε εντολή να χτιστεί ένας πύργος για ν' έρχεται να παραθερίζει μαζί με τα τέσσερα παιδιά του, το λεγόμενο Φράγκικο Κονάκι.

Το κτίριο ήταν εντυπωσιακό με πλάκες από τη Μάλτα και το 1847 που ήρθαν όλοι μαζί με τα δυο μεγαλύτερα παιδιά τους, δεν ήθελαν να φύγουν. Ερχόταν τακτικά μέχρι το 1863 που πέθανε ο άντρας της.

Το Κονάκι φρούριο το 1866

Στην επανάσταση του 1866 ο αδελφός της Καλλίτσας, Σταυρουλιός, κύκλωσε το κονάκι στο οποίο είχαν οχυρωθεί 300 Τούρκοι, έτοιμος να βάλει φωτιά. Την τελευταία στιγμή όμως το εγκατέλειψαν και σώθηκαν, όπως φυσικά και το κονάκι.

Το κονάκι για χρόνια ήταν Σταθμός Χωροφυλακής, σώζεται μέχρι και σήμερα και ανήκει στην οικογένεια Αρ. Ψαρουδάκη.

Μονοθέσιο Δημοτικό Σχολείο Αποδούλου 1965

Δάσκαλος Ευάγγελος Ψαρουδάκης με τους 49 μαθητές του (οι οκτώ από το Βαθιακό), από αυτούς οι τριάντα τελείωσαν το Γυμνάσιο και οι 13 ΑΕΙ.

Κάτω 1η σειρά: Α. Ψαρουδάκης, Ν. Παπαγιαννάκης, Θ. Τρουλλινός, Κ. Ψαρουδάκης (Κτηνίατρος), Γ. Λιοδάκης, Α. Γιαννάκης,

2η: Μ. Μανουσάκης, Σ. Ψαρουδάκης, Ν. Τρουλλινός, Λυρώνη, Κ. Βολάνιου, Ε. Ανδρουλάκη, Ε. Φουντουλάκη.

3η: Γ. Φουντουλάκης, Κ. Λιοδάκης, Κ. Ψαρουδάκη (γιατρός), Δ. Λιοδάκη, Μ. Ψαρουδάκη (εισαγγελέας), Ε. Μελιδονιώτη, Ζ. Λυρώνη, Ε. Παττακού.

4Η: Ε. Παττακός (μηχαν.), Δ. Τρουλλινού, Δ. Παπαγιαννάκη, Χ. Ψαρουδάκη, Ν. Μελιδονιώτης, Α. Φωτάκης, Ι. Ψαρουδάκη.

5η: Ε. Φουντουλάκη, Μ. Τρουλλινός, Α. Φουντουλάκης, Γ. Ψαρουδάκης, Μ. Λαντζουράκη,  Α. Τρουλλινού.

6η: Μ. Ψαρουδάκης, Γ. Βολανάκης, Ι. Φωτάκης, Γ. Ψαρουδάκης, Ε. Τρουλλινός, Ε. Βολανάκης, Ν. Τυροκομάκης (καθηγητής).

7η: Ι. Βολάνιου, Μ. Λιοδάκη, Ε. Τρουλλινού, Γιασαφάκη, Τρουλλινού, Χ. Βολανάκη, Γ. Μελιδονιώτη, (όπως διακρίνονται στη φώτο).

Πάνω από 30 οικογένειες

Στο Αποδούλου κατοικούν πάνω από 30 διαφορετικές οικογένειες (επώνυμα), που κατάγονται από διάφορα μέρη της Κρήτης: Ανδρουλάκης, Βερναδάκης, Βολανάκης, Βολάνιος, Γιαννάκης, Δαμβουνέλης, Δρυγιαννάκης, Ζαχαριουδάκης, Ζωιδάκης, Καδιανάκης, Καραπιδάκης, Κουφάκης, Καλογεράκης, Καπελώνης, Λαντζουράκης, Λιοδάκης, Λίτινας, Μανουσάκης, Μαραγκάκης, Μελιδονιώτης, Μηναδάκης, Μουρτζανός, Μπερκουτάκης, Παπαγιαννάκης, Παττακός, Ριζικιανός, Τζωρτζάκης, Τρουλλινός, Τυροκομάκης, Φιντικάκης, Φουντουλάκης, Φωτάκης, Ψαράκης ή Ψαρουδάκης.

Το Αποδούλου Αμαρίου

Το Φράγκικο Κονάκι κτισμένο το 1846

Η Καλλίτσα με τα τρία από τα τέσσερα παιδιά της, ζωγραφισμένη το 1848. Ο πίνακας βρίσκεται στη Φλωρεντία

ΤΟ ΚΑΠΕΤΑΝΟΧΩΡΙ ΤΟΥ ΚΕΝΤΡΟΥΣ ΜΕ ΤΙΣ ΠΡΟΣΩΠΙΚΟΤΗΤΕΣ ΚΑΙ ΤΗ ΜΟΝΗ ΚΑΛΟΕΙΔΑΙΝΑΣ

Άνω Μέρος Αμαρίου

Του ΛΕΥΤΕΡΗ ΚΡΥΟΒΡΥΣΑΝΑΚΗ

Σε απόσταση 49 χλμ. από το Ρέθυμνο και σε υψόμετρο 580 μ. σε πανοραμική θέση, ΒΑ στις υπώρειες του Κέδρους βρίσκεται το Άνω Μέρος.

Ανήκει στο Δήμο Αμαρίου και έχει 209 κατοίκους (απογραφή 2011). Αποτελεί δημοτικό διαμέρισμα μαζί με Δρυγιές 26 κατοίκους και Χορδάκι 9 κατοίκους (σύνολο 244 κατοίκους). Το 2001 ανήκε στο Δήμο Συβρίτου με 301 κατοίκους. Το 1212 παραχωρήθηκε ως φέουδο στην οικογένεια Βαρούχα. Επί Ενετοκρατίας και νωρίτερα ΝΔ του χωριού υπήρχαν δύο οικισμού Βεργιάκο και Κεντανέας ή Κεντουκλάς, που όμως ερημώθηκαν γύρω στα 1250. Νέο χωριό άρχισε τότε να χτίζεται «πιο πάνω» από τα δυο παλιά, στο «Πάνω Μέρος - Άνω Μέρος», ονομασία που αναφέρεται για πρώτη φορά στην απογραφή του 1583 με 63 κατοίκους.

Το 1834 είχε 50 χριστιανικές οικογένειες (δεν κατοικούσαν Τούρκοι). Το 1881 ανήκε στο Δήμο Αποδούλου έχοντας 441 κατοίκους (Χριστιανούς) και το 1900 είχε 553 κατοίκους. Από το 1920 αποτελεί ομώνυμη κοινότητα.

Τους περισσότερους κατοίκους είχε το 1942 που έφτασαν του 593.

Στο Λαογραφικό Μουσείο του χωριού από τον Πολιτιστικό Σύλλογο υπάρχουν πλούσια εκθέματα.

Στην Αθήνα υπάρχει ο Σύλλογος Ανωμεριανών η «Καλοείδαινα» με σημαντική δράση.

Για τη λευτεριά της πατρίδας 70 θυσιασθέντες

Η συμμετοχή των Ανωμεριανών σ’ όλους τους απελευθερωτικούς αγώνες ήταν καθολική, πληρώνοντας ακριβά με το αίμα τους από το 1821-1944, αλλά και με ανυπολόγιστες καταστροφές του χωριού τους. Αποκορύφωμα όλων των αγώνων ήταν η επιδρομή των Γερμανών στις 22 Αυγούστου 1944, καθώς και στα άλλα έξι χωριά του Κέντρους.

Το χωριό κυκλώθηκε από ισχυρές δυνάμεις των Γερμανών, που ζήτησαν απ’ όλους τους κατοίκους να συγκεντρωθούν στο σχολείο, εκεί διάλεξαν 30 άντρες για να τους εκτελέσουν.

Από τους άλλους ζήτησαν να επιστρέψουν στα σπίτια τους, να πάρουν ότι θέλουν για τη διατροφή τους και να επιστρέψουν στο σχολείο.

Όλους τους συγκεντρωθέντες μετά τους οδήγησαν στον Μέρωνα, εκεί όπου είχαν συγκεντρωθεί οι όμηροι από τα’ άλλα χωριά (Γερακάρι, Δρυγιές, Βρύσες, Σμιλές, Καρδάκι, Γουργούθοι), περίπου 1.500 άτομα.

Ακολούθησε η εκτέλεση των 30, αφού τους οδηγούσαν κατά ομάδες στην Κάτω Ρούγα.

Στη συνέχεια λεηλάτησαν τα σπίτια και τα ανατίναξαν με δυναμίτιδα, τα οποία έγιναν ένα σωρός ερειπίων. Εκτός από τους 30, εκτέλεσαν και πέντε υπερήλικες (τρεις ήταν γυναίκες, μάλιστα η Εργινούσα Μαθιουδάκη 103 ετών), συνολικά 38 άτομα στο ολοκαύτωμα του χωριού. Οι επιζήσαντες κατέφυγαν στα γειτονικά χωριά, αργότερα επέστρεψαν το 1945 και σιγά-σιγά επισκεύασαν τα ερειπωμένα σπίτια τους.

Στο ηρώο πεσόντων του χωριού αναφέρονται 70 πεσόντες από την κοινότητα Άνω Μέρους από το 1912-1944, για τη λευτεριά της πατρίδας.

Αγωνιστές και επιστήμονες

Πολλά είναι τα σημαντικά πρόσωπα του Άνω Μέρους, σε διάφορες δραστηριότητες.

Αγωνιστές, διακεκριμένοι γιατροί και δικηγόροι αλλά και πολλοί εκπαιδευτικοί. Μεταξύ αυτών είναι οι:

Αντώνης Κατσαντώνης (1775-1828): Γενάρχης της οικογένειας, γενναίος άνδρας ονομαστός για τα ανδραγαθήματά του.

Αναγνώστης - Ιωάννης Κατσαντώνης (1817-1916): Διακεκριμένος αγωνιστής του 1866, ατρόμητο παλικάρι, που πολέμησε συνολικά σε 63 μάχες στη ζωή του. Στις επαναστάσεις 1878 και 1889 ήταν υπαρχηγός της επαρχίας Αμαρίου και αργότερα πληρεξούσιος της επαρχίας. Ο πρίγκιπας Γεώργιος το 1899 που επισκέφθηκε το Άνω Μέρος, τον ασπάστηκε στο μέτωπο σε ένδειξη σεβασμού στο μεγάλο αγωνιστή.

Κυριάκος Κατσαντώνης (1900-1979): Ελληνοδιδάσκαλος και ιερέας, με σημαντική αντιστασιακή δράση. Το 1943 πήγε στη Μέση Ανατολή ως στενός συνεργάτης του ηγουμένου Αγαθαγγέλου Λαγκουβάρου.

Ζαχαρίας Κατσαντώνης (1860-1948): Σημαντική προσωπικότητα και δήμαρχος Κουρητών το 1906-1912.

Κώστας Λινοξυλάκης (1933): Ο κορυφαίος Ρεθυμνιώτης ποδοσφαιριστής και από τους καλύτερους της εποχής του, γιος του αστυνομικού Γεωργίου και της Χιώτισσας Κατερίνας Κανδαλή.

Αγωνίστηκε 182 φορές με τη φανέλα του Παναθηναϊκού από το 1952-63, με 11 γκολ. Διεθνής 28 φορές με ένα γκολ. Διετέλεσε και αντιδήμαρχος Αθηνών, αλλά και προπονητής σε αρκετές ομάδες.

Μανόλης Παττακός: Προοδευτικός και δημιουργικός με σημαντική προσφορά στον τόπο του και όχι μόνο.

Αριστόδημος και Λεωνίδας Χατζηδάκης: Από τους πρώτους βιβλιοχαρτοπώλες του Ρεθύμνου.

Γιατροί

Στέλιος Καπαρός: Οφθαλμίατρος.

Αντώνης Κατσαντώνης: Υπηρέτησε στην Μ. Ασία ως ανθυπίατρος, πήρε μέρος στην Εθνική Αντίσταση την Κατοχή. Το 1946 διευθυντής Παθολογικής Κλινικής Νοσοκομείου Ρεθύμνου. Πέθανε το 1953.

Ζαχαρίας Κατσαντώνης: Οφθαλμίατρος στο «Βενιζέλειο» και από το 1974-85 άσκησε το επάγγελμα στην Αθήνα.

Θεοχάρης Κατσαντώνης: Μικροβιολόγος στο Ρέθυμνο.

Σωτήρης Κατσαντώνης: Γαστρεντερολόγος στην Αθήνα.

Παγώνα Φ. Κατσαντώνη: Παθολόγος.

Γιώργης Στ. Μπαγουράκης: Νέος παιδίατρος στο Ρέθυμνο.

Ευαγγελία Στ. Παπουτσάκη: Γιατρός στην Αθήνα.

Ζαχαρίας Σταυρουλάκης: Παθολόγος στη Θεσσαλονίκη.

Κωνσταντίνος Σταυρουλάκης: Εκτελέστηκε το 1944.

Γεώργιος Στ. Φραγκουδάκης: Πήρε μέρος στην Μ. Ασία και στην Αλβανία. Αποστρατεύτηκε με το βαθμό του υποστράτηγου γενικού αρχιάτρου. Βουλευτής Αμαρίου με το κόμμα των Φιλελεύθερων το 1920-22.

Δικηγόροι

Γεώργιος Κατσαντώνης: Παρ’ Αρείω Πάγω, πολιτευτής.

Εμμανουήλ Κατσαντώνης: Δεν εξάσκησε το επάγγελμα, επιθεωρητής αγροφυλακής.

Ιωάννης Φουρφουλάκης (και οι δύο γιοι του Παντελής, Μανόλης).

Στυλιανός Φραγκουδάκης: Παρ’ Αρείω Πάγω.

Σπύρος και Στέργιος Μανουράς: Παρ’ Αρείω Πάγω, έχοντας δεσμούς με το Άνω Μέρος.

Λυράρηδες

Γιάννης Μαθιουδάκης (Στραβός) (1892-1972): Τυφλός λυράρης που έμαθε λύρα από τον χωριανό του Μπαγουρονικολή, που ψυχαγωγούσε τους Αμαριώτες για πολλές δεκαετίες.

Άλλοι οργανοπαίκτες: Κοσμάς Μαθιουδάκης, Μιχάλης, Μανόλης και Πανάγος, Λευτέρης Καπαρός, Στίνος Σοφιαδάκης και Αντώνης κ.α.

Εκκλησίες - Ιερείς - Μονή Καλοείδαινας

1) Γέννηση Θεοτόκου: δίκλιτη ενοριακή - Αγ. Ιωάννης.

2) Κερά - Παναγιά (Κοίμηση).

3) Αγ. Κωνσταντίνος (με δαπάνη Εμμ. Στ. Μανουρά).

4) Αγ. Στυλιανός (με δαπάνη Θεοχάρη Κατσαντώνη).

5) Αγ. Γεώργιος.

6) Αγ. Παρασκευή.

7) Ι. Μονή Καλοείδαινας (Μεταμόρφωσης Χριστού)

Σε μαγευτικό τοπίο κοντά στο χωριό, βρίσκεται η Ι. Μονή Καλοείδαινας, αφιερωμένη στη Μεταμόρφωση του Χριστού. Φαίνεται να ιδρύθηκε τον 13^ο-14^ο αιώνα, όπως βεβαιώνουν οι τοιχογραφίες του ναού, ενώ οι πρώτες πληροφορίες είναι από το 1577, αλλά και το 1598 από τον μοναχό Μακάριο Βαρούχα σε διαθήκη του.

Η Αμαριώτικη οικογένεια Βαρούχα τροφοδοτούσε επί τουρκοκρατίας την Μονή.

Το 1650 ήταν ένα από τα 250 μοναστήρια της Κρήτης, τότε που ανθούσε ο μοναχισμός όπου ανακαινίστηκε από φεουδάρχες της περιοχής.

Το 1786 η Μονή προσέφερε δώρα στο νέο μητροπολίτη Κρήτης Μάξιμο:

«από το μοναστήριν Καλοΐγδεναν

μεταξή οκά Ψ

λάδι τουλουμή 1

ελιές τουλουμή 1

βήσιναν οκάδ. 6»

Όπως φαίνεται οι μοναχοί ασχολούνταν και με τη μεταξοκαλλιέργεια.

Ο ηγούμενος πήρε δώρα από τον επίσκοπο:

«εις τον ηγούμενον της Καλοΐδενας

1 ζευγάρι μεστοπαπουτζών

3 χιλάλια»

Το 1793 ηγούμενος ήταν ο Φαράντος που οι κάτοικοι τον θεώρησαν να έχει εμπλακεί στη δολοφονία, από τρεις Τούρκους στο Αμάρι, του Επισκόπου Λάμπης Μεθόδιου Συλιγάρδου, όπως αναφέρεται  στο δημοτικό τραγούδι.

Η συμμετοχή των μοναχών στις διάφορες επαναστάσεις ήταν η αιτία το 1823 οι Τούρκοι να λεηλατήσουν την Μονή και να την καταστρέψουν, αφού έσφαξαν όλους τους μοναχούς.

Από τότε η Μονή ερημώθηκε και η περιουσία της εκποιήθηκε, με ένα μεγάλο μέρος να πηγαίνει στην ίδρυση του ελληνικού σχολείου Μοναστηρακίου το 1845.

Το 1993 ο τρούλος κατέρρευσε, όμως τελευταία αποκαταστάθηκε.

Σύμφωνα με την παράδοση για την ανεύρεση της εικόνας, λέγεται ότι μια νέα κοπέλα από τον Φουρφουρά (απέναντι από την Μονή), έβλεπε κάθε βράδυ ένα φως.

Το ανέφερε στους συγχωριανούς της, όμως αυτοί δεν το έβλεπαν και έλεγαν ότι ήταν της φαντασίας της. Αυτή επέμενε λέγοντας ότι «είδε και το καλοείδε». Μετά την επιμονή της πήγαν στο μέρος εκείνο, έψαξαν και βρήκαν σ’ ένα βάτο την εικόνα της Μεταμόρφωσης του Κυρίου που την έφεραν στο ναό Αγ. Γεωργίου στο Φουρφουρά.

Την επομένη όμως δεν βρήκαν την εικόνα, που είχε πάει στη θέση της. Έτσι αποφάσισαν με εράνους να χτίσουν εκκλησία στη θέση Ανευρετή, που πήρε το όνομα «Καλοείδαινα», από το «εγώ καλά είδα - καλοείδα», της κοπέλας.

Ιερείς

Ιερείς ενορίας του χωριού κατά καιρούς: Ιωάννης Ζαχαριουδάκης, Θεόδωρος Φουρφουλάκης (μέχρι το 1925), Κυριάκος Κατσαντώνης (1927-78), Ιωάννης Μπαγουράκης (1982-).

Ιερείς από το χωριό είναι οι: Μανόλης Βουμβουλάκης (Ρουσσοσπίτι), Μιχάλης Λινοξυλάκης (Ρέθυμνο), Γιάννης Τριχάκης (Βολιώνες).

Σχολείο - Δάσκαλοι

Το πρώτο σχολείο λειτούργησε αρχές το 1900, σε ισόγειο κτίριο δίπλα στην εκκλησία της Παναγίας.

Από τους πρώτους δασκάλους - διευθυντές του Άνω Μέρους ήταν οι: Παναγιώτης Βαρούχας, Γεώργιος Θεοχ. Κατσαντώνης, Μανόλης Λινοξυλάκης, Δημ. Σταυρουλάκης κ.ά.

Ακολούθησαν μετά το 1950 οι: Μανόλης Θ. Φουρφουλάκης, Θεοχ. Σαριδάκης, Στ. Βουμβουλάκης, Γιάννης Κρυοβρυσανάκης, Γ. Αρχοντάκης (1972-80), Ν. Σοφιάδης κ.ά.

Το σχολείο λειτούργησε ως 1)θέσιο και 2)θέσιο, ενώ τελευταία έχει συγχωνευθεί με το 6)θέσιο Δημοτικό Σχολείο Αποστόλων.

Δάσκαλοι από το Άνω Μέρος είναι οι: Παναγιώτης Βαρούχας, Γ.Θ. Κατσαντώνης, Μανόλης Λινοξυλάκης, Μανόλης Φουρφουλάκης, Θεοδ. Φουρφουλάκης (και επιθεωρητής), Κατίνα Χατζηδάκη, Καλλιόπη Παττακού, Λευτέρης, Αντώνης και Γιάννης Βουμβουλάκης, Στέλιος Μπαγουράκης, Μαρία Βουμβουλάκη, Αντώνης και Γιώργης Κατσαντώνης, Μιχ. Μπούζουκας, Αγγ. Τζίτζικα, Ν. Σοφιαδάκης, Κατίνα Σταυρουλάκη καθώς και ο Θεοχάρης Ε. Σαριδάκης (καταγωγή από την μητέρα του).

Επίθετα

Αγγελιδάκης, Αλεξανδράκης, Βαρούχας, Βουμβουλάκης, Γαλάνης, Διαμαντάκης, Δουλγεράκης, Καπαρός, Κατσαντώνης, Κεραμιανάκης, Καλλινικάκης, Κουγιτάκης, Κυριακάκης, Λεμονάκης, Λινοξυλάκης, Μαθιουδάκης, Μαθιουλάκης, Μαρκομανωλάκης, Μαραγκάκης, Μαρκουλάκης, Μπαγουράκης, Μιχαλάκης, Παναγιωτάκης, Περράκης, Παπουτσάκης, Παττακός, Σοφιαδάκης, Σταθάκης, Σταυρουλάκης, Στεφανουδάκης, Τζεκάκης, Τζίτζικας, Τζωρτζάκης, Τριχάκης, Τσαχάκης, Φουρφουλάκης, Φραγκουδάκης, Χανδράκης, Χατζηδάκης.

Πηγές:

• «Ρεθεμνιώτικος Πανδέκτης και Πανόραμα» Λευτέρη Κρυοβρυσανάκη.

• «Μνήμαι Άνω Μέρους» Εμμ. Ζ. Κατσαντώνη.

• «Νομαρχία Ρεθύμνου» Μιχάλη Τρούλη, καθώς και πληροφορίες από Ευτυχία Γ. Κατσαντώνη-Μαραγκουδάκη, Στυλ. Μπαγουράκη και Γιάννη Βουμβουλάκη.

Σε πανοραμική θέα το Άνω Μέρος

Ο ναός της Μεταμόρφωσης στη Μονή Καλοείδαινας

Ο κορυφαίος και πιο θεαματικός αμυντικός της δεκαετίας του 1960 Κώστας Λινοξυλάκης σε μια φάση με τον τερματοφύλακα του Ολυμπιακού Σάββα Θεοδωρίδη. Δίπλα με τον κορυφαίο ποδοσφαιριστή του κόσμου και αρχηγό της Σάντος Πελέ, σε έναν αγώνα με τον ΠΑΟ

Ο θρυλικός οπλαρχηγός της επαρχίας Αμαρίου το 1866 Αναγνώστης Ιωάννης Κατσαντώνης

Στο ηρώο του χωριού αναφέρονται συνολικά 70 πεσόντες υπέρ πατρίδας

Από το πανηγύρι της Παναγίας 8-9-1928. Ανωμεριανός ο γιατρός Γ. Φραγκουδάκης (με στρατιωτικά), ο δικηγόρος Στέργιος Μανουράς, Φωκ. και Ουρανία Χατζηδάκη, Ευτυχία Κατσαντώνη, Παγώνα Παττακού.

Κάτω: Κ. Κατσαντώνης, Εμμ. Στ. Μανουράς, Κ. Σταυρουλάκης, Π. Παττακός, Ν. Κατσαντώνης, Εμμ. Κατσαντώνης, Στ. Καπαρός, Εμμ. Γενεράλης κ.ά.

ENA ΜΙΚΡΟ ΧΩΡΙΟ ΠΟΥ ΓΕΝΝΗΣΕ ΠΡΟΣΩΠΙΚΟΤΗΤΕΣ

Άγ. Ιωάννης Αμαρίου

Του ΛΕΥΤΕΡΗ ΚΡΥΟΒΡΥΣΑΝΑΚΗ

Ο Άγ. Ιωάννης Αμαρίου απέχει 53 χλμ. από το Ρέθυμνο και 1 χλμ. από τη Νίθαυρη στην πλαγιά του υψώματος «Κορφή», σε υψ. 370 μ. Ανήκει στο δήμο Αμαρίου και έχει 109 κατοίκους (απογραφή 2011), ενώ το 2001 ανήκε στο δήμο Κουρητών με 117 κατοίκους και είναι ένα από τα 13 χωριά της Αμπαδιάς. Το χωριό υπήρχε από την ενετική περίοδο και αναφέρεται για πρώτη φορά το 1583 ως Άι-Γιάννης Χλιαρός με 47 κατοίκους.

Η ονομασία του οφείλεται σε μια παλιά βυζαντινή εκκλησία του Αγ Ιωάννη του Προδρόμου, στην οποία υπήρχαν και κελιά μοναχών.

Το Χλιαρός που συνοδεύει το χωριό μέχρι το 1930, φαίνεται να οφείλεται σε κάποιο οικιστή ή στο θαυμάσιο κλίμα του (ούτε κρύο, ούτε ζέστη-χλιαρός καιρός).

Το 1881 είχε 123 χριστιανούς κατοίκους (δεν έμεναν Τούρκοι στο χωριό, σύμφωνα με την παράδοση δεν τους ήθελε ο άγιος).

Το 1879 ανήκε στο δήμο Αποδούλου, που το 1901 μετονομάστηκε σε δήμο Κουρητών.

Το 1911 ήταν αγροτικός δήμος μαζί με την Αγ. Παρασκευή, ενώ το 1925 έγινε κοινότητα (με Αγ. Παρασκευή) και από το 1931-1998 κοινότητα Αγ. Ιωάννη.

Τους περισσότερους κατοίκους τους είχε το 1961 που ήταν 223.

Από τους πρώτους προέδρους ήταν οι: Αδαμ. Παραδεισανός, Γ. Κορωνάκης, ενώ ο τελευταίος Κ. Παραδεισανός (1991-1998).

Αρχαιολογικά ευρήματα

Στην περιοχή του χωριού και κοντά στο σημείο που ενώνεται ο πλατύς (Λυγιώτης) ποταμός με τον Ξιφέ, βρέθηκαν λείψανα αρχαίων κτισμάτων, πήλινα όστρακα κ.ά., όπως και στο ύψωμα «Κορφή». Εντυπωσιακές είναι οι γέφυρες «Ξιφέ η καμάρα» και του «Μανουρά».

Επίσης στη θέση «Καρτσάλη» εντοπίστηκαν λείψανα Μεσομινωικής εποχής, αγγεία και μικρό αγαλματάκι (βρίσκονται στο Μουσείο Ηρακλείου).

Οι κάτοικοι παρόντες σ’ όλους τους αγώνες

Οι Αηγιαννιώτες δεν απουσίασαν από κανένα αγώνα για τη λευτεριά της πατρίδας από την τουρκοκρατία μέχρι και την Εθνική Αντίσταση. Στο Ηρώο του χωριού αναφέρονται 11 ονόματα πεσόντων, στη Μ. Ασία ο Μπριλλάκης Αντώνης και Καπαρός Αγησίλαος, ενώ στον Αλβανικό πόλεμο: Παραδεισανός Ελευθέριος, Ζωιδάκης Λεωνίδας και Καλογεράκης Ιωάννης. (Ο Κορωνάκης Ιερώνυμος έμεινε ανάπηρος από κρυοπαγήματα).

Στον Εμφύλιο ο Ζαχαριουδάκης Αριστείδης, ενώ στην Εθνική Αντίσταση έχασαν τη ζωή τους οι Ζωιδάκης Αντώνης και Παραδεισανός Στέφανος, καθώς και τρεις γυναίκες (Παραδεισανού Καλλιόπη, Δανδουλάκη Ευαγγελία και Μαγαριτσανού Γεωργία).

Από τους πρωταγωνιστές της Αντίστασης ακόμη ήταν οι Αριστείδης και Στυλιανός Παραδεισανός, Αντώνης Ζωϊδάκης, Μανόλης Φωτάκης, Μαρία και Ελένη Φωτάκη, Ειρήνη Ζωϊδάκη, Αναστασία Μπριλλάκη, Ζαχαρίας Δανδουλάκης, Αντώνης Καλογεράκης, Στυλιανός Ν. Καλογεράκης, κ.ά.

Εκκλησίες - Ιερείς

1. Αγ. Τέσσερις Μάρτυρες (28 Οκτωβρίου) Ενοριακή εκκλησία, η πρώτη που χτίστηκε και αφιερώθηκε στη μνήμη των Τεσσάρων Νεομαρτύρων (Αγγελή, Μανουήλ, Γεωργίου, Νικολάου).

Επειδή υπήρχε συγγενική σχέση των κατοίκων με το Νεομάρτυρα Αγγελή (η κόρη του παντρεύτηκε το Νικόλαο Παπαδογιάννη), τρία από τα παιδιά, δηλαδή εγγονοί του Αγίου είχαν την πρωτοβουλία για να χτιστεί ο ναός στη μνήμη τους, μετά το 1866, που ανακαινίστηκε το 1893.

Το προσκυνητάρι των Αγίων έγινε το 1904 από τον ηγούμενο της Ι.Μ. Ασωμάτων Γαβριήλ Πάγκαλο.

2. Αγ. Ιωάννης Πρόδρομος (29 Αυγούστου) Στο χώρο του νεκροταφείου υπήρχε το εκκλησάκι από τη βυζαντινή εποχή, που ήταν και μοναστήρι. Φαίνεται να χτίστηκε το 1285 από τον Αλέξιο Καλλέργη, όπως φανερώνει η χρονολόγηση της τοιχογραφίας της Παναγίας. Από το εκκλησάκι αυτό πήρε τ’ όνομα και το χωριό, ενώ σύμφωνα με την παράδοση ο άγιος δεν επέτρεπε να μένουν Τούρκοι στο χωριό.

Ένας Τούρκος που επέμενε να κοιμηθεί στο χωριό, παρά τις συστάσεις των κατοίκων, έμεινε κλειδωμένος στο καφενείο και το πρωί βρέθηκε γυμνός και μαστιγωμένος σ’ αλώνι. Τότε φοβήθηκε και υποσχέθηκε να στέλνει ένα «κουρούπι» λάδι για να ανάβουν το καντήλι του.

3. Αγ. Σοφία (17 Σεπτεμβρίου) Ξωκλήσι παλιό με ερείπια κελιών, είχε καταστραφεί τρεις φορές. Δίπλα στο ναό υπάρχει πηγή «Στου Καλογέρου τη βρύση».

Ιερείς: Ο πρώτος παπάς του χωριού όπως αναφέρεται σε Νοταριακό έγγραφο του 1607 ήταν ο Μάρκος Λίμας, ακολούθησαν οι: Μιχάλης Μαρκάκις, Γιώργης Τουρνάκης, Αλέξανδρος Γιαννάκης και Μιχάλης Ψαρουδάκης (από Αποδούλου), Κωστής Αλυσανδράκης (Πλάτανος), Θανάσης Πουλακάκης, Στυλιανός Καλογεράκης (1939-86) και Δημοσθένης Βασιλάκης (από Νίθαυρη 1986-).

Σώζεται αντίγραφο «Βραβείου» του 1886 της εκκλησίας του Αγ. Ιωάννη Χλιαρού, καταχώρησης των αποθανόντων.

Σχολείο - Δάσκαλοι

Το σχολείο ιδρύθηκε το 1899 ως Γραμματοδιδασκαλείο, με τον Ανδρέα Ζωϊδάκη πρώτο δάσκαλο του χωριού.

Το 1928 χτίστηκε το πρώτο κτίριο που λειτούργησε μέχρι το 1968, για να χτιστεί νεότερο που λειτούργησε μέχρι το 1986, που έκλεισε οριστικά.

Δάσκαλοι του χωριού κατά σειρά ήταν οι: Αλ. Ψαρουδάκης, Μανούσος Μπικάκης (1933-1943) έχοντας τους περισσότερους μαθητές  42 το 1937.

Ακολούθησαν: Ι. Ξεκαλάκης, Νότα Τυροκομάκη, Ν. Κυριακάκης, Στυλ. Φωτάκη, Εμμ. Σταυρουλάκης, Αλ. Τζεδάκη, Θ. Φουρφουλάκης, Σταύρος Βουμβουλάκης (1955-1968), Παντ. Παραδεισανός (68-72), Ν. Δελιδάκης, Δ. Τρουλλινάκης, Εμμ. Κοκαράκης (συγχώνευση με Αγ. Παρασκευή (1975), Γ. Τζομπανάκης, Ηρ. Χριστοδουλάκης (1980-1985) και Δημοσθ. Βασιλάκης το 1985-86 με 2 μαθητές, οπότε και έκλεισε οριστικά. Δάσκαλοι από τον Αγ. Ιωάννη είναι οι: Ζωϊδάκης Γεράσιμος, Ιωάννης Καλογεράκης, Μύρων Μαυρογιαννάκης, Παντελής Ελ. και Παντελής Δ. Παραδεισανός, Εραστή Μαυρογιαννάκη.

Προσωπικότητες του χωριού

Ιερώνυμος Ζωϊδάκης (1899-1977) Αξιωματικός στο θωρηκτό «Αβέρωφ» κατά τον Α Παγκόσμιο Πόλεμο, υπηρέτησε στα υποβρύχια στην Κατοχή παίρνοντας μέρος σε όλες τις επιχειρήσεις. Αποστρατεύτηκε με το βαθμό του Πλωτάρχη το 1954, με αρκετά παράσημα.

Ιερεμίας Λίμας: Ηγούμενος της Ι.Μ. Ασωμάτων από το 1779, με αξιόλογη δραστηριότητα. Την εποχή εκείνη έδρασε ο αιμοβόρος γενίτσαρος της Νίθαυρης Σπαθομάσελος, που ήρθε στη Μονή κι εγκαταστάθηκε.

Οι γενίτσαροι προσπάθησαν να σκοτώσουν τον Ιερεμία, όμως αυτός κατόρθωσε να διαφύγει με τη βοήθεια του Τούρκου Καβάση. Την ίδια στιγμή έγινε σεισμός και κατέρρευσε το σπίτι που διασκέδαζαν οι Τούρκοι και μάλιστα σκοτώθηκαν όλοι.

Ο Καβάσης βρέθηκε σώος πάνω σε ένα μισοδόκι και φυσικά σώθηκαν όλοι οι μοναχοί. Στη Μονή σώζεται το επιτραχήλι του με ημερομηνία 1765, όπως και επιγραφή στον τάφο του, με ημερομηνία 1788.

Μητροφάνης: (1718-1829) Αρματωλός του Αμαρίου κατά την Επανάσταση του 1821 με πολλά ανδραγαθήματα κατά των Τούρκων, που προσπάθησαν να τον εξοντώσουν. Για να αποφύγει την οργή τους, έγινε μοναχός στη Μ. Ασωμάτων με το όνομα Μητροφάνης, χωρίς όμως να εγκαταλείψει τη δράση του. Σε ενέδρα που του έστησαν οι Τούρκοι τον σκότωσαν και στη συνέχεια του έκοψαν το κεφάλι και το έφεραν στη μάνα του στον Αγ. Ιωάννη.

Αυτό το μαρτυρικό θάνατο είχε ο ένδοξος αρχηγός του Αμαρίου ο Μητροφάνης (μάλλον Μαυρογιαννάκης το επίθετο, σήμερα υπάρχει στην Καλλιθέα Ρεθύμνου οδός Ιερομονάχου Μητροφάνη).

Στυλιανός Μπριλλάκης: (1890-1975) Αστυνομικός που έλαβε μέρος στους Βαλκανικούς Πολέμους, στο κίνημα του Βενιζέλου το 1935 για το οποίο καταδικάστηκε σε θάνατο, όμως δόθηκε χάρη από το βασιλιά Γεώργιο Β’. Πήρε μέρος στη Μικρά Ασία, στη Μέση Ανατολή, την εθνική Αντίσταση και επί κυβερνήσεως Σοφούλη το 1948 ανέλαβε αρχηγός χωροφυλακής και αποστρατεύτηκε με το βαθμό του αντιστρατήγου.

Εμμανουήλ Παπαδογιάννης: (1889-1971) Δικηγόρος που έλαβε μέρος στους Βαλκανικούς πολέμους ως υπαξιωματικός, ενώ πήρε μέρος στη Μάχη της Κρήτης ως έφεδρος λοχαγός, αναπτύσσοντας αντιστασιακή δράση, γνωστός ως «γέρος της αντίστασης». Εκπρόσωπος της ελληνικής κυβέρνησης του Καίρου το 1944, έφερε οπλισμό στην Κρήτη. Πληρεξούσιος βουλευτής Κρήτης το 1912 και βουλευτής Ρεθύμνης 4 φορές με το Λαϊκό Κόμμα (1935, 1946, 1951) και το 1958 με την ΕΡΕ. Υπηρέτησε νομάρχης σε 5 νομούς, υφυπουργός και υπουργός Ανοικοδομήσεως το 1948-1950. Ήταν το όγδοο παιδί της δεκαμελούς οικογένειας και δισέγγονος του Νεομάρτυρα Αγγελή Ρετζέπη (ενός από τους Τέσσερις Μάρτυρες) από την πλευρά της μητέρας του πατέρα του.

Σταύρος Φωτάκης: (1941) Σημαντική και πολύπλευρη προσφορά του σε πολλούς τομείς. Ανώτατος αξιωματικός της Αστυνομίας και νομικός, που διώχτηκε από τη Δικτατορία. Το 1998 αποστρατεύτηκε με το βαθμό του υποστρατήγου, ενώ έχει τιμηθεί από διάφορους φορείς και την Ακαδημία Αθηνών για το συγγραφικό του έργο και όχι μόνο. Ιδρυτής πολιτιστικών συλλόγων Αθήνας και πρόεδρος σε αρκετούς, μέλος σε σωματεία, ενώσεις κ.ά.

Ασχολίες-επαγγέλματα

Η κύρια ασχολία των κατοίκων ήταν η γεωργία, η κτηνοτροφία και οι διάφορες τέχνες. Αυτό φανερώνεται από τα συνολικά 33 αλώνια που χρησιμοποιήθηκαν κατά καιρούς, αλλά και τους 4 νερόμυλους-αλευρόμυλους.

Οι νερόμυλοι ήταν: στον Ξιφέ ποταμό (παλιόμυλος), στον Αργυρό ποταμό (του Χορτάτση), στο Διχαλοπόταμο και στο Μπιρμάνη.

Εκεί όμως που ξεχώρισαν ήταν στους 15 χτίστες, 3 τσαγκάρηδες, 7 καλαθάδες κ.ά.

Κατά διαστήματα επίσης λειτούργησαν 24 καφενεία, 5 φάμπρικες και 4 ρακιδιά.

Στους λυράδηδες αναφέρονται οι: Ζωϊδάκης Μιχ., Ζαχαριουδάκης Ευθ., Παραδεισανός Μιχ., Λιοδάκης Ι., Γιαννουλάκης Φραγκιάς, Χανιωτάκης Σταμ.

Δεν έλειψαν βέβαια και οι διάφοροι επιστήμονες και ιδιαίτερα οι εκπαιδευτικοί.

Από το 1980 δραστηριοποιείται στην Αθήνα ο πολιτιστικός Σύλλογος Αηγιαννιτών και αργότερα και στο χωριό με αρκετές εκδηλώσεις.

Επώνυμα

Βασιλάκης, Γαζοράκης, Γιανουλάκης, Δανδουλάκης, Ζαχαριουδάκης, Ζωϊδάκης, Καλογεράκης, Καπαρός, Καπετανάκης, Κορωνάκης, Κωνσταντάκης, Λατζουράκης, Λιοδάκης, Μαγαριτσανός, Μαράκης, Μαριδάκης, Μαυρογιανάκης, Μπαγουράκης, Μπριλλάκης, Παπαδογιάννης, Παραδεισανός, Σοφιολάκης, Τζίτζικας, Τρουλλινός, Φουντιδάκης, Φωτάκης, Χανιωτάκης.

Πηγες: «Ρεθεμνιώτικος Πανδέκτης» 1993 Λευτ. Κρυοβρυσανάκη.

«Το χωριό μου, Αγ. Ιωάννης» Σταύρου Ε. Φωτάκη, 2006.

Πολύτιμη βοήθεια και υλικό από το συνταξιούχο δάσκαλο Γιάννη Καλογεράκη.

Κάτοικοι του χωριού το 1955

Όρθιοι: Δημήτρης Μπριλλάκης, Βασίλης Καπαρός, Γιάννης Π. Καλογεράκης (Αγροφύλακας Αγ. Παρασκευής), Μανούσος Μπριλλάκης, Ανάστος Μπαγουράκης (Λυράρης), Γερώνυμος Κορωνάκης, Εμμ. Παπαδογιάννης (πρώην Υπουργός και βουλευτής), Στέφανος Ζαχαριουδάκης, π. Στυλιανός Καλογεράκης, Γιάννης Μαράκης, Μιχάλης Καπαρός, Διογένης Παραδεισανός, Ιάκωβος Τζίτζικας, Γεώργιος Κορωνάκης, Παντελής Παραδεισανός

Κάτω: Γεώργιος Δανδουλάκης, Εμμ. Κορωνάκης

Ο Άγ. Ιωάννης Αμαρίου

Σχ. χρόνια επιστημόνων 1949-1950

Με δασκάλα τη Στυλιανή Φωτάκη, ανάμεσα στους 32 μαθητές είναι οι: Σταύρος Φωτάκης (υποστράτηγος), Γιάννης Καλογεράκης (δάσκαλος), Κυριάκος Καλογεράκης (γιατρός),  Γ. Καλογεράκης (αγρονόμος), Γεράσιμος Ζωϊδάκης (δάσκαλος), Παντελής Παραδεισανός (δάσκαλος), Αντώνης Μπριλάκης (καθηγητής) κ.α.

Κάτω: Ο Αντώνης Μ. Καλογεράκης, Μιχ. Μαυρογιαννάκης (πάνω με καπέλο), και Βασ. Μ. Καπαρός (δεξιά)

Η Εκκλησία των Τεσσάρων Μαρτύρων (η πρώτη στη μνήμη τους)

Aγιος Ιωάννης,πανοραμική άποψη